مبانی دوتار

مبانی دوتار

به تحقیق محسن کریمی کهجه ئی
کارشناس دوتار شرق خراسان در نوژا

دوتار ، سازی است از خانواده سازهای زهی (ذوات‌الاوتار)، که به تنبور خراسان نیز شهرت دارد؛ این ساز دارای کاسه‌ای به شکل نیمه گلابی است که دو نوع یک تکه و ترکه‌ای دارد.

در نوع ترکه‌ای، از تعدادی برش‌های هم‌اندازه چوب که به اصطلاح به آنها تَرکِه می گویند، ساخته می‌شود. این ترکه‌ها که معمولا بین ۸ تا ۱۲ عدد است، از داخل بهم چسبانده می‌شوند؛

از خصوصیات بارز ساز نوع ترکه‌ای، سبکی آن است ولی آنچه متداول است استفاده از سازهایی با کاسه یک‌پارچه (یک‌تکه) است؛

کاسه های دوتار از پشت خطی دارد که آن را به دو قسمت مساوی تقسیم میکند؛ روی کاسه، صفحه دوتار قرار دارد که همانند کاسه، از چوب درخت توت ساخته می‌شود.

دسته دوتار که دستان‌ها(پرده‌ها)، روی آن قرار میگیرد معمولا از چوب زردآلو، عناب و یا گردو ساخته می‌شود.

چوب عناب، به سبب زیبایی خارق‌العاده‌ای که دارد و نیز محکم و مقاوم بودن آن، برای ساخت دسته دوتار استفاده می‌شود اما به این نکته هم باید توجه کرد که کار تراشیدن دسته عناب بسیار سخت‌تر از ساخت دسته زردآلو است؛ ضمن اینکه چوب عناب بعد از چند دقیقه نوازندگی، عرق میکند و سبب اصطکاک و چسبندگی چوب و دست می‌شود که کار دستان‌گیری را مشکل می‌کند؛

دستان‌ها رو دسته دوتار بسته میشوند که تعداد آنها بین هشت‌پرده و نیم تا هجده پرده متغیر است. از گوشی‌ها که در منطقه تربت‌جام به آن گوشک نیز گفته می‌شود‌ برای کوک کردن ساز استفاده می‌شود؛ که بنا بر سلیقه سازگر دوتار، اشکال مختلفی دارد؛ بطوریکه گاهی برای زینت دادن به آنها در لبه های گوشی صدف‌کاری یا استخوان‌کاری می‌کنند.

سیم‌گیر در پایین کاسه دوتار قرار دارد که به طور معمول از جنس شاخ حیواناتی مثل بز کوهی و آهو است. خرک دوتار که روی صفحه قرار دارد، در سه نوع چوبی و پلاستیکی و استخوانی ساخته می‌شود.

شیطانک نیز بعد از آخرین پرده و قبل از گوشی ها در فاصله معینی تعبیه می‌شود که جنس آن هم معمولا از شاخ است.

دو عدد سیم که یکی وظیفه اجرای نغمه و دیگری واخوان را بر عهده دارند از سیم گیر تا گوشی کشیده می شوند. ویژگی ظاهری دوتار تربت‌جام که همواره آن را از سایر مناطق جنوب و شرق خراسان متمایز می‌کند، دسته دوتار است که از انتها به صورت چهارگوش تمام میشود در حالیکه دوتارهایی هستند که دسته آنها به طرف بالا بتدریج باریک و تقریبا ستونی و مخروطی شکل می‌شوند.

امروزه دوتار از لحاظ اندازه و جثه، بزرگتر از دوتارهای قدیمی ساخته می‌شود؛ به عبارت دیگر دوتارهای قدیم در تربت‌جام اندازه کوچکتری داشتند به همین دلیل صدای زیری داشتند.

تزیین ساز دوتار؛ امروزه بیشتر سازگران دوتار، با استفاده از قطعاتی از جنس استخوان شتر یا قطعات پلاستیک رنگی و یا برنج در طرح و اشکال هندسی، به تزیین دسته و اطراف کاسه می‌پردازند؛ که در تربت جام به تزیین دوتار، نگین‌کاری می‌گویند و در نمونه‌های موجود دوتارهای قدیمی نیز شاهد انجام تزئینات در دسته و کاسه هستیم؛

برای مشاهده سایر مطالب دوتار شرق خراسان اینجا رو فشار بدید؛

 

اگه این مقاله رو دوست داشتید، ممنون میشیم از طریق دکمه های پایین به اشتراک بگذارید و لایک  پایین رو فشار بدید؛